AKILLI SÖZLEŞMELER

Akıllı sözleşmeler, anonim taraflar arasındaki anlaşmaları güvenli şekilde kendi kendine icra eden ve geriye dönük değişimin mümkün olmadığı bilgisayar programlarıdır. Bu çerçevede akıllı sözleşmeler, merkezi bir otoriteye ihtiyaç duymadan sözleşme hükümlerini kendi kendine yerine getiren bir sistem olarak tanımlanır.

Akıllı sözleşmeler; ticaret hukuku başta olmak üzere sözleşmeler hukuku, bilişim hukuku ve iş hukuku gibi sayısız alanda kullanılabilir.

Akıllı Sözleşme Nedir?

Akıllı sözleşmeler, bir blockchain ağı üzerinde taraflar arasında hazırlanan anlaşma veya anlaşma şartlarını güvenli ve otomatik biçimde yürüten işlem kodlarını ifade etmektedir. 

Bu sözleşme türüne “akıllı sözleşme” adı verilmesinin sebebi, sözleşmenin kurulduktan sonra tarafların herhangi bir işlemine gerek kalmadan sistemin kendi kendine anlaşma şartlarını yerine getirmesidir. Bu işleme ise  “self-performance” yani “kendi kendine ifa” adı verilir.

Ethereum’un kurucusu olan Vitalik Buterin’e göre ise akıllı (İntelligent) sözleşmeler şu şekilde tanımlanmıştır:

“Sözleşmeler bilgisayar diline çevrilir ve bloklar halinde saklanır. Dağıtılmış deftere kaydedilen sözleşmelerin tarafları yüzde yüz (%100) anonim tutulur. Kod parçacığı belirli görev ve ayrıntılar ile (süre sınırı, ne nereye gidiyor, nereden nereye gidiyor vs.) hazırdır ve zamanı geldiğinde işlemin gerçekleşmesi için harekete geçer. Gerekli şartlar yerine getirilir ise işlem başarı ile tamamlanır ya da tamamlanmadan iptal edilir” 

Akıllı Sözleşmelerin Klasik Sözleşmelerden Farkı

Akıllı sözleşmelerin klasik sözleşmelerden farkı, akıllı sözleşmelerde bir yazılım dili ve kodlama teknolojisi kullanılmasıdır. Çünkü klasik sözleşmeler fiziki olarak ve doğal dille düzenlenirken, akıllı sözleşmeler dijital olarak hazırlanır.

İkinci fark ise sözleşmelerin kendi kendine sözleşmeyi icra etmesi yani yerine getirmesidir. Yani akıllı (İntelligent) sözleşmelerden bulunan şartlar gerçekleştiğinde, sözleşme kendiliğinden diğer edimleri yerine getirir. Oysa klasik sözleşmelerde sözleşmenin karşı tarafının işlem yapması beklenir.

Üçüncü fark ise sözleşmelerin blockchain ağı üzerinde sayısız olarak diğer ağlara kopyalanmasıdır. Bu şekilde yapılan bir sözleşme sayısız kopya barındıracağından sonradan bu sözleşmenin değiştirilmesi ya da yerine getirilmemesi mümkün değildir. Oysa klasik sözleşmelerde yalnızca taraflar bu sözleşmeden haberdardır ve sözleşmeyi yerine getirmesinde hukuki engeller dışında bir tedbir yoktur.

Akıllı Sözleşmeler Nasıl Çalışır?

Akıllı sözleşmeler, blokchain ağı üzerinde bir programlama diliyle hazırlanmış komutlar dizinini kullanarak çalışır. Yani akıllı sözleşmeler, klasik sözleşmelerden farklı olarak yazılım diliyle kodlanarak oluşturulur. 

Blockchain temelli akıllı sözleşmelerde, sözleşme hükümleri birer koddan ibarettir. Her bir koda karşılık ise şartlar ve şartların gerçekleşmesi halinde yapılacak işlem eklenir. Söz konusu şartlar gerçekleştiğinde tarafların yükümlülükleri otomatik olarak sistem üzerinden yerine getirilir. Böylelikle tarafların sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirmeme şansı bulunmaz.

Kısacası, akıllı (İntelligent) sözleşmeler sadece sözleşme maddelerini içermezler. Aynı zamanda sözleşme maddelerinin uygularlar. Dolayısıyla tarafların klasik sözleşmelerde yaşadığı bedeli zamanında alamama, eksik veya kötü şekilde alma ya da hiç alamama gibi sorunlar ortadan kalkmaktadır. Zira bu sözleşmelerde karşılıklı yükümlülükler sistem tarafından ve dışardan müdahale imkanı olmadan, aynı anda ve tam zamanında otomatik olarak yerine getirilir.

Bunlarla birlikte sözleşme kuralları doğrudan blockchain ağında kod satırına eklendiğinden, sözleşmenin kurulumu ya da yükümlülüklerin yerine getirilmesi için herhangi bir aracıya gerek kalmamaktadır. Örneğin bir ticari sözleşmede şart yerine getirilene kadar paranın bir banka hesabına depo edilmesine gerek kalmaz. 

Akıllı (İntelligent) sözleşmelerin yazımında komutlar, “if-then”/”olursa-olsun” şeklinde basit ve gerçekleşecek durumlar üzerine kurgulanır. Örneğin, bir mal satışı yapılacaksa; “mallar tedarikçiye ulaşırsa, para transferi gerçekleşsin” şeklinde bir komut yazılır. Bu komut ise klasik bir sözleşmede hüküm olarak ifade edilir.

Sözleşmede hükümler blok satırlarına veri şeklinde eklenir. Dolayısıyla bu hükümlerin değiştirilmesi nerdeyse imkansızdır. Eski hüküm yerine alttaki blok kısmına yeni bir veri girişiyle farklı bir hüküm eklenebilir. Ancak bu durumda da bir önceki hüküm ortadan kalkmaz. Sadece yeni bir hüküm eklenmiş olur. Bu noktada ancak yeni hükmün eski hükmün sonuçları ortadan kaldırılabilir. Yani klasik sözleşmelerde görülen cayma veya dönme hakkı gibi ya da feshi neredeyse imkansızdır.

Bu tür bir değişiklik veya fesih ise ancak kripto paralarda bulunan, stop-loss ya da limit işlemleri gibi bir kodlama ile mümkün olabilir. 

Akıllı Sözleşmelerde Oracle Bağlantısı

Akıllı (İntelligent) sözleşmelerin kendi içerisinde bulunan hükümleri uygulaması için yine hükümde belirtilen şartların gerçekleşmiş olması gerekir. Bu şartlar ise genellikle dijitalin dışında dış dünyada meydana gelen birtakım durumlardır. Örneğin bir malın teslimi ya da bir hizmetin görülmesi gibi bir şartın yerine gelmesi gerekmektedir. 

Peki sözleşme şartlarının karşılandığını yani dış dünyada meydana gelen işlemlerin yerine getirildiğini akıllı (İntelligent) sözleşmeler nasıl algılayacaktır?

Akıllı sözleşmelere dış dünyada meydana gelen durumun bilgisini aktaran sisteme Oracle sistemi adı verilir. Oracle’lar dijitalin dışında gerçek dünyadan bilgi ve veri toplayarak ağa iletir ve blockchain sistemi ile gerçek dünya arasında bağlantı kuran programdır. Bu anlamda Oracle akıllı sözleşmeleri destekleyen harici bir kaynaktır.

Oracle’lar temel olarak “Yazılım (Software)/ Donanım (Hardware) ve Girdi (Inbound)/Çıktı (Outbound)” sistemleri olarak 2 türe ayrılır. 

Yazılım türü Oracle’lar içerisindeki bilgileri web üzerinden temin eder. Donanım türü Oracle’lar ise bu bilgileri sensörleri ile toplarlar. 

Akıllı Sözleşmelerin Özellikleri

Akıllı sözleşmelerin özellikleri şunlardır:

  • Şeffaflık,

  • Güvenilirlik,

  • Aracısızlık,

  • Merkeziyetsizlik.

  • Belirlilik ve değiştirilemezlik,

  • Maliyet verimliliği,

Akıllı Sözleşmelerde Şeffaflık ve Güvenilirlik: Akıllı (İntelligent) sözleşmelerde şeffaflık, işlemin tarafları arasında duyulan güvenden değil işlemin mutlaka yerine getirilecek olmasından yani sözleşmenin icrasından kaynaklanır. 

Akıllı sözleşmelerde sözleşmeler açık kaynak olarak bulunur. Yani herkesin erişimine açıktır. Ancak sözleşmenin tarafları anonim olarak tutulur. Bu durum; sözleşmenin açık kaynakta bulunması, kesin icra edilebilir olması ve tarafların anonim hale gelmesi nedeniyle güvenilirlik ve şeffaflık sağlar.

Akıllı Sözleşmelerde Aracısızlık ve Merkeziyetsizlik: Akıllı (İntelligent) sözleşmelerde aracısızlık, sözleşmenin yapılması, icra edilmesi veya paranın depo edilip güvenli bir şekilde saklanmasında üçüncü bir kişi ya da banka gibi bir kuruma ihtiyaç duyulmamasını ifade etmektedir.

Zira sözleşme doğrudan blockchain ağı üzerinde kurulur, sistem içinde işlemler kendiliinden gerçekleşir ve para ağ üzerinde saklanır.

Akıllı Sözleşmelerde Değiştirilemezlik ve Belirlilik: Akıllı (İntelligent) sözleşmelerde değiştirilemezlik ve belirlilik, sözleşme koşullarının bir kere oluşturulduktan sonra geriye dönük olarak değiştirilememesini ve bu sebeple hangi koşullarda hangi sonuçların meydana geleceğinin kesin olarak bilinmesini ifade etmektedir.

Akıllı Sözleşmelerde Maliyet Verimliliği: Akıllı (İntelligent) sözleşmelerde maliyet verimliliği, sözleşmenin dijital olarak hazırlanması, aracı bir kurum veya kişiye ihtiyaç duyulmaması ve hazırlanmasının kolay oluşundan kaynaklanan maliyet sorununun bulunmamasını ifade etmektedir.

Akıllı Sözleşme Türleri

Akıllı sözleşme türleri şunlardır:

  • Off-Chain Akıllı Sözleşmeler,

  • On-Chain Akıllı Sözleşmeler,

  • Hibrit Akıllı Sözleşmeler.

Off-Chain Akıllı Sözleşmeler

Off-chain akıllı sözleşmeler, sözleşme taraflarının akıllı bir sözleşme hazırlamadan önce kendi aralarında fiziken klasik bir sözleşme hazırladığı sözleşme türüdür. Yani tarafların akıllı sözleşme ile garanti altına aldıkları iş ve işlemlerinin arkasında yazılı bir sözleşme daha bulunmaktadır. 

On-Chain Akıllı Sözleşmeler

On-chain akıllı sözleşmeler, tarafların sözleşme hükümlerinin tamamını blockchain ağı üzerinde kodlama diliyle yaptığı sözleşme türüdür.

Bu sözleşme türünde anlaşma şartları ve hükümlerinin yanında sözleşmenin yerine getirilmesi de otomatik olarak gerçekleşir. 

Hibrit Akıllı Sözleşmeler

Hibrit akıllı sözleşmeler, taraflar arasında yapılan anlaşmanın bazı hükümlerinin klasik sözleşme ile bir kısmının ise dijital kodlama olarak hazırlandığı sözleşme türüdür. 

Akıllı Sözleşmelerin Değiştirilemezliği

Akıllı sözleşmelerin değiştirilemezliği, bu sözleşmeye eklenen hükümlerin sonradan değiştirilememesini ifade etmektedir. Yani sözleşmelerde bir işlem veya hüküm blockchain’e kaydedildiğinde ve deftere eklendiğinde, artık geri alınamaz ve değiştirilemez.

Akıllı (İntelligent) sözleşmelerde değiştirilemezlik ilkesinin 2 temel unsuru bulunur. 

a.Değiştirilemezlik ilkesinin ilk unsuru, bir kod işlemi olarak eklenen sözleşme hükmünün kabul edilerek deftere kaydı yapıldığında, artık o hüküm geri alınmaması ve değiştirilememesidir. Bu durum temel olarak sözleşmenin yerine getireleceğini garanti altına alır.

b. Değiştirilemezlik ilkesinin ikinci unsuru, açık kaynak ağlarda blockchain sisteminin altında yatan konsensüs mekanizmasını değiştirmenin mümkün olmamasıdır. 

Bu durum esasen tarafların sözleşmede bulunan hükümlere müdahale edememesi nedeniyle güvenlik sağlar. Ayrıca sözleşme şartları gerçekleştiğinde kendi kendine işlem tamamlanacağından, bir tarafın sözleşme karşılığında elde edeceği bedelin kesin olarak ödeneceini garanti altına alır.

Ancak bu durum elbette bazı olumsuz durumlar da yaratacaktır. Örneğin taraflar sözleşmede sonradan değişiklik yapmak isteyebilir veya bir taraf sözleşemeden dönmek isteyebilir. Zira tarafların iradesiyle kurulan sözleşme yine tarafların karşılıklı iradesiyle değiştiirlebilmesi gerekir. Aynı şekilde bir sözleşme ile kimse tamamen bağlı değildir. Cayma işleminin karşılığındaki yükümlülükler yerine getirildiği sürece kimse sözleşme ile tamamen bağlı kalmak zorunda değildir. Ayrıca bazı durumlarda kişilerin ifa imkansızlığı adı verilen artık işlemi yerine getirecek gücü kalmamış olabilir. 

Değiştirilemezlik Unsurunun İstisnası

Temel kaide olarak akıllı (intelligent) sözleşmeler geriye dönük olarak değiştirilemez. Ancak  “hard-fork” (ex-post intervention) uyulamalası sayesinde bu durum değiştirlebilir. Bu uygulama katılımcıların %51 oranında bir konsensus sağlaması ve bu işlemi yapma gücüne ya da hisse sayısına sahip olması ile kullanılabilir.

Ayrıca bütün blockchain aları temelde değiştirilemez değildir. Özel hazırlanan blockchain ağları sayesinde sadece belirli olarak seçline kullanıcaların sahip olabileceği ve erişebileceği bir ağ hazırlanabilir. Bu sayede sınırlı ve seçilmiş katılımcıların oluşturduğu ağ üzerinde kodlar değiştiriebilir veya silinebilir. Elbette bu işlemler de belirli bir anlaşma ve kurala bağlı olarak yapılabilir. 

Akıllı Sözleşmelerde Blockchain ve Dağıtık Defter Teknolojisi

Akıllı (İntelligent) sözleşmeler genellikle bir blockchain ağı üzerinde kuruludur. Blockchain ağı ise temel olarak kodlanmış işlem dizgelerinin birden çok bilgisayar ve ağda kaydedilmesidir. 

Burada sırasıyla her bir blok içine kodlar yerleştirilir. Her bir blok ise kendisinden önceki bloğa referansta bulunur. Yani bir önceki blokla uyumlu olmak zorundadır. Bu şekilde her bir kural bir önceki kurala uygun olarak yazılabilir ve aksine işlem yapılmaması için güvenlik sağlar.

Dağıtık defter teknolojisi ise blockchain ağına kaydedilen bilgilerin tek bir merkezde değil binlerce makine ve ağa kaydedilmesidir. Bu sayede aynı veriler dünya üzerinde farklı binlerce noktada aynı şekilde kodlanacağından şeffaflık ve güvenlik sağlar. Zira tüm defterlerde aynı kodlama bulunacağından, bunların değiştirilmesi ya da uygulanmaması mümkün değildir.